Trong thế giới hoang dã, các cá thể mang kiểu hình này được thay thế bởi các cá thể mang kiểu hình tương phản đều biểu hiện khả năng sống sót tốt, sinh sản nhiều hơn hẳn của những cá thể thích nghi. Hiên tượng này không chỉ được phát hiện và được chứng minh nhiều lần trong các quần thể tự nhiên (hoang dã), mà còn đã được chứng minh cả ở trong thực nghiệm.
Chọn lọc định hướng gây áp lực cho quá trình tiến hóa, thể hiện ở xu hướng "di chuyển" kiểu hình tối ưu của quần thể cho phù hợp với môi trường thay đổi. Do đó, dẫn đến thay đổi tính thích nghi của sinh vật. Đó chính là nguyên tắc chính mà cha đẻ của học thuyết chọn lọc tự nhiên là Charles Darwin đã tiên đoán là hình thức cơ bản thúc đẩy sự tiến hóa thích nghi. Hai trong số các ví dụ của Darwin về hình thức này là:[8]
Con sói nào nhanh hơn, khoẻ hơn thì thành công hơn trong săn hươu. Nghĩa là chọn lọc tự nhiên đã biến đổi quần thể sói ban đầu "chậm" và "yếu" dần thành quần thể sói "nhanh" và "khoẻ" - tức là chọn lọc vận động.
Hoa nào tạo ra nhiều mật hơn thì thành công hơn trong hấp dẫn côn trùng thụ phấn, do đó dòng dõi của nó được củng cố và tăng cường hơn.
Hiện nay, các nhà tự nhiên học dễ quan sát thấy hoạt động và kết quả của hình thức chọn lọc định hướng này, bởi vì hình thức chọn lọc này rất phổ biến trong tự nhiên. Quá trình hình thành 13 loài sẻ mà Đac-uyn đã nghiên cứu thường gọi là sẻ Darwin, sự đổi màu của bướm bạch dương, hiện tượng chống thuốc kháng sinh ở vi khuẩn v.v đều là kết quả của tiến hoá theo hình thức này.[5]
Tuy nhiên, chọn lọc định hướng không phải lúc nào cũng tạo ra sự tiến hóa của quần thể, cũng như dẫn đến hình thành loài mới bởi vì nó còn bị hạn chế theo nhiều điều kiện và phương thức khác nhau. Ngoài ra, hiểu theo nội hàm trên, thì chọn lọc định hướng cũng còn xảy ra trong quá trình chọn lọc nhân tạo.[3]
Hình 3: Đồ thị tổng quát về phân bố chuẩn một tính trạng nào đó ở một quần thể. X = Giá trị (phổ) tính trạng; Y = Số cá thể; Đỉnh cao nhất của đường cong phân bố có giá trị là S. Mũi tên chỉ xuống giá trị thấp nhất của tính trạng.
Đặc điểm cơ bản của hình thức chọn lọc định hướng là:
Nội dung: đào thải các cá thể có tính trạng cũ không thích nghi với ngoại cảnh mới, giữ lại các cá thể có tính trạng mới thích nghi hơn. Do đó, trị số trung bình S của tính trạng (đỉnh của đường cong trong hình 3) sẽ chuyển dịch sang phía phải hoặc phía trái đồ thị tuỳ theo hướng biến đổi của ngoại cảnh.
Điều kiện: quá trình này xảy ra khi ngoại cảnh thay đổi theo hướng xác định một cách rõ ràng và lâu dài.
Kết quả hình thái: tính trạng ban đầu (cũ) vốn thích nghi với ngoại cảnh ban đầu được thay bằng tính trạng mới thích nghi với ngoại cảnh đã biến đổi. Số lượng cá thể mang tính trạng thích nghi trước đây (cũ) giảm xuống hẳn hoặc bằng 0 (bị tiêu diệt hết), còn số lượng cá thể thích nghi mới tăng lên, chiếm ưu thế trong quần thể.
Kết quả di truyền: Tần số alen trong quần thể thay đổi rõ rệt. Alen hoặc tổ hợp các alen khác nhau quy định kiểu hình mới thích nghi sẽ tăng lên; ngược lại, alen hoặc tổ hợp các alen quy định kiểu hình cũ giảm xuống, những cá thể mang các alen không thích nghi có thể bị đào thải hoàn toàn. Chẳng hạn: Nhiều loài sâu bọ có cánh giúp chúng di chuyển dễ dàng, thuận lợi trong cuộc sống của chúng. Nhưng ở quần đảo Mađerơ giữa đại dương, thì Đacuyn (1859) đã quan sát thấy nhiều loài sâu bọ ở đây không có cánh, trong khi loài tương ứng trong đất liền lại có. Ông cho rằng sự tiêu giảm cánh của nhóm sâu bọ này là do gió biển mạnh thường xuyên, làm các cá thể có cánh dễ bị cuốn ra biển chết hoặc làm mồi cho cá. Những biến dị tình cờ không cánh thì không bay được, phải sống chui lủi trên mặt đất thì lại được bảo tồn, phát triển và chiếm ưu thế.[7], [4], [8]
